Өнгөрсөн онд манай археологичид “Өв соёлын голомт” төслийн хүрээнд хоёр чухал хээрийн судалгааны ажлыг хийсэн. Тэд Туулын Түргэний голын балгас нь Ван хан Тоорилын ордон биш гэдгийг археологийн судалгаагаар баталж, Булган аймгийн Сэлэнгэ сумын Ингэт толгойн хүн чулуун хөшөөг Бурхан багшийн дүр бөгөөд Жужаны хаант улсын төгсгөл үед хамаарна гэв. Энэ хөшөө нь НТ V-VI зуунд хамаарах тул Монгол нутаг дахь бурхны шашны эрт үеийн дэлгэрэлтийн түүхэнд холбогдох чухал дурсгалд тооцогдож байна.  

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Хүрэл, төмрийн үеийн судалгааны салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Содномжамцтай дараагийн судалгаандаа явахаас өмнө дээрх хоёр судалгааны талаар амжиж ярилцлаа.        

-Туулын Хар түнийн орд бол Ван хан Тоорилын ордон гэсэн мэдээлэл их тархсан. Харин та бүхэн судалгаагаар үүнийг няцаажээ.
-Энэ дурсгалыг анх, 1966 онд Монголын ууган археологич Х.Пэрлээ гуай илрүүлж, Түргэний голын Кидан балгас гэж нэрлэсэн. 2006 онд МУИС-ийн багш, археологич Д.Наваан гуай малтлага судалгааг хийсэн юм. Дурсгал байгаа газар нь Туулын Хар түнэ гэдэг нэртэй, Монголын нууц товчоонд нэр нь гардаг түүхэн газар юм. Иймд энд байгаа дурсгал нь Ван хан Тоорилын орд байх боломжтой гэсэн таамаг дэвшүүлж, дараа нь мөн байна хэмээн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд ярилцлага өгсөн юм билээ.  

Үүнээс хойш нарийвчилсан судалгаа дахиж хийгдээгүй. ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн Ван ханы ордон мөн үү гэдгийг тодруулах зорилгоор дахин малтлага хийсэн. Учир нь тэндээс гарсан олдворууд нь бурхны шашны утга бэлгэдлийг агуулсан зүйлс цөөнгүй байсан. Гэвч Хэрэйдийн Ван хан нь Несторын шашинтай хүн байсан. Энэхүү малтлагыг манай хүрээлэнгийн судлаач Л.Мөнхбаяр, Т.Батбаяр, Г.Батболд нарын судлаачид голлон хийж гүйцэтгэж, дараах дүгнэлтэд хүрсэн. Малтлага судалгааны үр дүнгээр Түргэний голын балгасыг анх Киданы үед байгуулж, улмаар XVI-р зуунд бурхны шашны хийд болгон дахин ашиглаж байсан болох нь тодорхой болсон.

-Ван ханы ордон байгаад цагийн аясаар устаж үгүй болсон байх магадлалтай юу?
-Хэрэв Ван ханы ордон байсан бол тэр үеийн түүхийг агуулсан соёлт давхарга эсвэл барилгын чимэглэл, ваар савны хагархай ч юм уу ямар нэгэн зүйлс үлдэх ёстой. Гэтэл XIII-XIV зуунд хамаарах тодорхой зүйлс байхгүй.

Энэ газар нь Монголын нууц товчоонд дурдсан түүхэн газар мөн боловч тэр хот Тоорил хаантай холбоогүй. Магадгүй голын нөгөө талд эсвэл тэндээс холгүй Ван ханы орд байж болно. Иймд дахин нарийвчилсан хайгуул хийх шаардлагатай. Ван ханы ордныг шинээр хайна гэсэн үг. Тиймээс цаашид энэ дурсгалыг Х.Пэрлээ гуайн нэрлэснээр Түргэний голын балгас гэж нэрлэх нь зөв юм.